Vàng da sơ sinh là hiện tượng da và niêm mạc bị nhuốm vàng khi Bilirubin tăng lên trong máu (>7mg%) và đây cũng là biểu hiện lâm sàng thường gặp nhất ở sơ sinh. Vàng da tăng Bilirubin tự do (Bilirubin TD) trong máu thường xuất hiện trong tuần đầu tiên sau sinh, chiếm tỉ lệ cao: 50% trẻ đủ tháng, 80% trẻ thiếu tháng.
Ở Việt Nam, theo thống kê của khoa Sản Bệnh viện đại học Y Hồ Chí Minh, vàng da xuất hiện ở khoảng 50% trẻ sơ sinh; tại khoa Sơ sinh, Bệnh viện Nhi Nghệ An, tỉ lệ vàng da sơ sinh có chiều hướng tăng, 400 trẻ (năm 2008), 500 trẻ (2009), trong đó có nhiều trường hợp mắc vàng da nhân não. Ở nước ta tỉ lệ trẻ vàng da có biểu hiện tổn thương não còn cao (25%-Viện Nhi Trung Ương 2000), ở bệnh viện Nhi Đồng 1 thành phố Hồ Chí Minh biến chứng vàng da nhân não có xu hướng tăng dần năm 1995 (147 trường hợp), năm 1996 (158 trường hợp), năm 1997 (238 trường hợp), 170/550 trẻ vàng da nặng phải thay máu (năm 2007).
1. Triệu chứng của vàng da nhân ở trẻ sơ sinh
- Khi Bilirubin TD tăng cao trong máu (>22mg%) trẻ có nguy cơ vàng da nhân não. Ở trẻ có các yếu tố nguy cơ như đẻ non, ngạt, hạ đường máu, tổn thương tế bào não và phù não nồng độ Bilirubin TD thấp hơn vẫn có thể gây vàng da nhân.
- Tổn thương tế bào não do 2 nguyên nhân:
+ Bilirubin TD không kết hợp Albumin thấm dễ dàng vào các nhân xám vì nó có thể tan trong mỡ
+ Bilirubin TD có kết hợp với Albumin cũng có thể xuyên qua màng ngăn máu-màng não dù trọng lượng phân tử có lớn, một khi màng ngăn này bị tổn thương thành mạch, rối loạn huyết động (huyết áp thay đổi không ổn định), tăng áp lực thẩm thấu/máu, ngạt thở, hạ đường máu, tăng CO2 trong máu, toan máu, hạ thân nhiệt.
Do đó, dù nồng độ Bilirubin TD trong máu là bao nhiêu, nó cũng luôn rời bỏ Albumin ở trong tế bào và do đó sẽ tạo ra những tổn thương quanh mạch máu.
- Biểu hiện lâm sàng của vàng da nhân:
Trẻ li bì hoặc vật vã, quấy khóc, bỏ bú, mất hoặc giảm các phản xạ bẩm sinh. Trương lực cơ giảm, thở chậm dần. Vào ngày thứ 3, trẻ có thể kích thích ưỡn cong người, có vận động bất thường, xoắn vặn các chi và khóc thét, co giật, ức chế hô hấp, thở chậm, ngừng thở, hôn mê và tử vong trong cơn ngừng thở. Ở trẻ sơ sinh, triệu chứng còn nghèo nàn hơn và xuất hiện muộn hơn, rất khó để chẩn đoán với các tổn thương thần kinh khác. Chẩn đoán thường dựa vào mổ tử thi vì trẻ sinh non nếu kèm theo toan máu và thiếu 02, lượng Bilirubin TD không vượt quá 10mg% có thể đã gây vàng da nhân. Những trẻ sống sót để lại di chứng nặng về vận động và tinh thần với hội chứng bại não, nói ngọng, điếc, mắt lác hoặc mù, liệt chi.
2. Hậu quả của vàng da tăng Bilirubin tự do:
Vàng da tăng bilirubin tự do nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời sẽ gây biến chứng vàng da nhân não, hội chứng mật đăc.
Vàng da nhân não là hậu quả nặng nề nhất gây tổn thương không hồi phục các tế bào thần kinh để lại di chứng suốt đời cho đứa trẻ, thậm chí gây tử vong
Tại khoa sơ sinh chúng tôi đã gặp một số trường hợp nhập viện trong tình trạng vàng da nhân não
Chiếu đèn và thay máu toàn phần là 2 phương pháp điều trị vàng da. Đặc biệt là thay máu toàn phần rất có hiệu quả cho những bệnh nhân vàng da tăng bilirubin tự do nặng có nguy cơ vàng da nhân não.
Trong thời gian vừa qua khoa sơ sinh chúng tôi đã tiến hành thay máu rất nhiều bệnh nhân vàng da tăng bilirubion tự do nhằm cứu sống bệnh nhân thoát khỏi nguy cơ vàng da nhân não.
3. Cách phát hiện và phòng biến chứng vàng da nhân não ở trẻ vàng da tăng bilirubin tự do
- Tuyên truyền cho các gia đình bệnh nhân cách phát hiện vàng da cho con mình
- Nếu phát hiện trẻ có biểu hiện vàng da thì ngay lập tức đến các cơ sở y tế để được hướng dẫn và điều trị kịp thời tránh nguy cơ vàng da nhân não
- Những bà mẹ có con bị vàng da tăng bilirubin tự do do bất đồng nhóm máu mẹ và con thì những đứa trẻ sau cần được phát hiện và điều trị vàng da sớm
Trên đây là những điều chúng ta nên biết về bệnh vàng da tăng bilirubin tự do ở trẻ sơ sinh, tôi mong các bà mẹ, gia đình bệnh nhân biết cách phát hiện sớm và đưa trẻ đến cơ sở y tế kịp thời để điều trị tránh tử vong, di chứng vàng da nhân não cho trẻ.
Khoa Sơ sinh – Lê Thị Minh Luyến